Ken en onderken de schaamtebeleving in de moslimwereld

"Onderken de vernederingen opgedaan binnen de eígen moslimgroep. Dán kan geweld worden getemperd."

We weten waarom mensen tot agressie, geweld en radicalisering vervallen. Dé brandstof is schaamte, d.w.z. feitelijke ervaringen met en diepgewortelde angst voor ingrijpende vormen van sociaal-emotionele vernedering, afwijzing en uitsluiting. Inderdaad, de beschamende rol van Westerse samenlevingen behoeft onze kritische aandacht.
     

Die aandacht verwaarloost echter de uitwerking van schaamte die wordt opgelopen door de eigen moslimgroepen. Die beschaming zorgt evenzeer voor pijnlijke ervaringen en vormt niet minder brandstof voor agressie, geweld en brute radicalisering. In de eigen groep zou geborgenheid moeten domineren. De eigen groep moet een veilige uitvalsbasis voor de opgroeiende en volwassen mens zijn om mee te draaien in de samenleving in haar geheel. De eigen moslimgroep kan deze geborgenheid lang niet altijd voor ieder verzekeren. 

Beschamend

Gemankeerde geborgenheid en bijkomende schaamte-ervaringen kunnen niet exclusief aan de boze buitenwereld worden toegeschreven. Het is kenmerkend voor schaamte-ervaringen om dát juist wel te doen: de ander als de boosdoener aanwijzen. Voor iedere sociale en culturele groep is het een flinke inspanning om het eigen aandeel in het beschamende handelen onder de loep te nemen. Voor moslimgroepen geldt dit evenzo.

Zo kan de eigen groep als uitgesproken beschamend uitpakken of worden ervaren, juist door het onvermogen om afdoende op dreigingen van buiten en van binnen te reageren. Er is al meerdere malen gewezen op het opdoen van schaamte-ervaringen binnen eigen moslimgroepen en -landen juist vanwege het eigen ontoereikende reageren op bestaande verhoudingen, op onvermijdelijke veranderingen en op aantrekkelijke verworvenheden van buiten de eigen samenleving of groep. 

Afhankelijkheid

Voor de Duitse cultuur­­filo­soof Hans M. Enzensberger is het zo klaar als een klontje dat in algemene zin schaamte-ervaringen de grote boosdoener zijn in de Arabische wereld. “Het is zonder meer dui­delijk dat de to­tale eco­nomi­sche, technische en intellectuele afhankelijkheid van het Westen moei­lijk te ver­krop­pen is voor de betrokkenen. […] [Dit] betekent voor elke Arabier die in staat is na te denken een stille vernedering. […] Hoe nauwkeuriger je hun mentaliteit bestudeert des te duidelijker wordt het dat je met een collectief van radi­cale verlie­zers te maken hebt. Alle kenmerken die uit ander verbanden ge­noeg­zaam bekend zijn, keren erin terug: dezelfde wanhoop over de ei­gen mislukking, de­zelfde zoek­tocht naar zondebokken, hetzelfde realiteits­ver­lies, dezelfde behoefte aan wraak, de­zelfde mannelijkheids­waan, hetzelfde op com­pen­­satie gerichte su­periori­teitsgevoel, de fusie van ver­nie­tiging en zelf­vernietiging als­­me­de de dwangmatige wens door de escalatie van de ver­schrik­king heer en mees­ter te worden over het leven van de an­dere en over de eigen dood.” (De radicale verliezer; Over de psychologie van de zelfmoordterrorist, 2006) 

Emancipatie

De socioloog Abram de Swaan zoomt verder in op de verhoudingen binnen de is­lamitische beschavingen, meer in het bijzonder op die tussen de seksen. De emancipa­tie van islami­tische vrou­wen, al dan niet woonachtig in de Wes­terse wereld, heeft een onstuitbare dynamiek die vele uitin­gen van ge­weld met zich meebrengt. Met deze emanci­patie ver­liezen is­lamiti­sche mannen hun tra­di­tio­nele meerderwaardigheid bo­ven vrouwen, wat als een emotio­nele en so­ciale ver­­ne­de­ring wordt ervaren en zo­doende een agressieve vrouwvij­an­digheid in de hand zou wer­ken.
     

“[D]eze mannelij­ke su­peri­ori­teits­waan,” zo bena­drukt De Swaan “[wordt] nog in de godsdienst geculti­veerd. Religies beroepen zich op an­tieke teksten en eeu­wen­oude over­le­vering, waar­in de kiemen van mannelijke meer­der­waar­dig­heid nog steeds en telkens weer be­smettelijk blijken. […] Voor veel jon­gens die op­groeien in de patriarchale tra­ditie zal het een on­verteerbare ver­­nedering zijn om braaf en nij­ver op school de meisjes bij te moeten hou­den. De man­­nelijke superioriteit was zoals alle traditionele meerderwaar­digheid uitdrukke­lijk op niets ge­baseerd.” (De botsing der beschavingen en de strijd der geslachten, 2006) Of dit op niets ge­baseerd is, valt nog te be­zien, maar de verschui­ving in on­der­linge machtsverhoudin­gen, zo wil de redenering, leidt in ieder geval tot ern­stige ge­voe­lens van schaamte en zodoende tot agressie en geweld.

Dit zijn algemene voorbeelden waarin vernederingen binnen moslimsamenlevingen een pijnlijke rol spelen. Wanneer we langs de lijnen van Enzensberger en De Swaan verder de moslimgroepen en –samenlevingen binnentreden, dan worden schaamte-ervaringen tastbaarder, gedetailleerder en blijken geen uitzondering: niet voor mannen noch vrouwen, ongeacht sociale laag en culturele verscheidenheid binnen de islamitische wereld.
     

Ken en onderken de schaamte-belevingen die ook door het eigen ontoereikende handelen en gedrag ontstaan. Dit vormt een uiterst belangrijke voorwaarde om het tij van agressie, geweld en radicalisering te keren.